نقد و تحلیل رمان شمس و طغرا
بسم الله الرحمن الرحیم
نقد و تحلیل
رمان شمس و طغرا
محمدحسن صنعتی
1403
پیشگفتار
در این نوشته ، رمان شمس و طغرا مورد نقد و تحلیل قرار خواهد گرفت ؛ و به گمان نگارنده ، رمانی که میرزامحمد باقر خسروی از خود به یادگار نهاده ، به عنوان اولین رمان فارسی یا یکی از اولین های رمان نویسی ایرانیان ، تا آن پایه ارزش دارد که مورد نقد و تحلیل گسترده و دقیق قرار گیرد . پیش از این یحیی آرین پور در کتاب از صبا تا نیما به اختصار شمس و طغرا را مورد بررسی قرار داده است. شادروان استاد غلامحسین یوسفی در مقاله "داستان پرداز تاریخ" با خردک بسطی و البته با نظر به شاخص ها ، شکل و ارکان و عناصر داستان به تحلیل این رمان پرداخته اند . این مقاله در جلد دوم دیداری با اهل قلم قابل مراجعه اهل تحقیق است 1. به تازگی نیز کریستف بالایی – محقق فرانسوی – در کتاب پیدایش رمان فارسی به این اثر پرداخته است2 . به اعتقاد این جانب از این پس هم رمان شمس و طغرا که یادگار مکتوب دوران رویکرد ایرانیان به مظاهر حیات فرهنگی و سیاسی ملتهای دیگر و گذار از دوران سنت به دوران تجدد و تمدن می باشد ، قابل نقد و تحلیل است .
رمان شمس و طغرا سه جلدی خوانده می شود ، در حالی که داستان شمس و طغرا تا پایان جلد دوم بیش نمی پاید . شمس که با ملاحظه سنت داستان های عاشقانه فارسی ، "عاشق" تلقی می شود در پایان جلد دوم پسر دارد "طغرل"نام ؛ آن هم نه از طغرا "معشوقه" داستان ، که از ماریِ ونیسی ، "معشوقه" ی دوم و رقیب طغرا . طغرا بر اثر زلزله مرده است . رمان کودکی تا بزرگی طغرل را به سرعت پیش می برد تا آنکه "در آخر همه مردند. آنکه نمرده است و نمیرد خداست" (معرفت ، 2/220) 3؛ گویی خسروی می خواهد داستان شمس و طغرا را در پایان جلد دوم به پایان برساند . در پایان جلد اول ، داستان ادامه دارد و جلد دوم ادامه جلد اول است .
اما جلد سوم حاوی ادامه داستان شمس و طغرا نمی باشد . جلد سوم در برگیرنده داستان عشق طغرل پسر شمس و ماری با دختری به نام هما – از یک خانواده پیشکار مغول – است . بنا بر این رمان شمس و طغرا دو قسمت دارد . قسمت اول که شامل دو جلد اول و دوم است ، حاوی داستان شمس و طغرا است و قسمت دوم که شامل جلد سوم است ، حاوی داستان طغرل و هما می باشد . حتی در پایان جلد دوم ذکری از طغرا در بین نیست:
"پس اتابک برفت . شمس الدین تا به آخر بلوک خواجه مشایعت نمود . از آنجا مرخص شده به موک آمد و سالها با ماری در کمال مسرت و راحت کامرانی کرد" (معرفت ، 2/220) .
"طغرل نیز روزبه روز در نشو نما بود تا جوانی شد سروقد و گلرخسار... 4 در جلد سوم چگونگی گرفتاری او را به دختر همین خواجه نظام الدین ابوبکر پیشکار اتابک شرح خواهیم داد و شمس را از ماری به جز طغرل ، سه ولاد دیگر نیز پیدا شد. یک پسر بود و دو دختر . آن پسر دیگر را شجاع الدین طیغون نام نامیدند و دخترها را آنکه بزرگتر بود به اسم خاله خود فردوس نام نهاد و آن کوچک را جنت نامید به اسم مادر خود . در آخر همه مردند " (معرفت ، 2/220) .
سرگذشت اشخاص رمان شمس و طغرا در پایان جلد سوم ناتمام می ماند . "داستان همچنان گشوده می ماند . بر سر شمس که هنوز زنده است و نیز بر سر ماری ، طغرل و هما چه خواهد آمد؟ پس بهانه ای برای ادامه داستان وجود دارد" 5.
این توضیح را بدان جهت آوردم که عطف توجه بنده به دو جلد اول و دوم از رمان شمس و طغرا پذیرفته آید .
در این نقد و تحلیل ، دو چاپ رمان شمس و طغرا مورد استفاده قرار گرفته است :
- شمس و طغرا ، مرحوم شاهزاده محمدباقر میرزا خسروی ، تهران ، محمد رمضانی دارنده کلاله ی خاور ، چاپ دوم ، 1329-1330 ، 3 جلد ، قطع وزیری ، که اختصاراً در ارجاعات متن ، از آن تعبیر به "کلاله" خواهم کرد .
- شمس و طغرا ، شاهزاده محمدباقر میرزا خسروی ، تهران ، کانون معرفت ، چاپ سوم ، تیر 1343، 3 مجلد ، قطع جیبی ؛ که اختصاراً در ارجاعات متن ، از آن تعبیر به "معرفت" خواهم کرد .
و در نگارش این نقد و تحلیل ، ویرایش دوم شیوه نامه ی مرکز نشر دانشگاهی رسم الخط نوشته را تعیین کرده است ؛ جز در مورد حرف "ی" – جانشین کسره اضافه – که بنا به دستور "زبان فارسی3و4" عمل کرده ام . در نحوه ارجاع به کتب و مقالات نیز از مأخذ دوم سود جسته ام.
سخن آخر و البته اصلی در این پیشگفتار آن است که : از راهنمایی های ارزشمند و روشنگر استاد دکتر تقی وحیدیان کامیار (زنده یاد) ، نیز از لطف مشورت و همراهی استادان دکتر محمدحسین خسروان(زنده یاد) و دکتر رضا اشرف زاده ( سایه ی حضرت شان مستدام) که در شکل گیری این متن بذل محبت شان تاثیر تعیین کننده داشته است ، صمیمانه سپاسگزاری می کنم .
مشهد ،۱۵مرداد۱۳۷۸ ، بازنوشته ی 5 آبان 1403
مآخذ و پی نوشتها
- دیداری با اهل قلم ، غلامحسین یوسفی ، چاپ اول ، انتشارات دانشگاه مشهد ، 1357-1358، صص 185-233.
- پیدایش رمان فارسی ، کریستف بالایی ، ترجمه مهوش قدیمی – نسرین خطاط ، تهران ، انتشارات معین – انجمن ایرانشناسی فرانسه ، چاپ اول ، 1377، صص352-361.
- مراد از این قبیل ارجاعات مختصر ، چاپ معینی از شمس و طغرا : "معرفت" ، شماره جلد که در این مورد "دوم" است و شماره صفحه می باشد .
- در مواردی که عباراتی از متن را در استشهاد خود زائد دانسته ام ، نقطه چین را جایگزین آنها کرده ام .
- پیدایش رمان فارسی، کریستف بالایی ، ترجمه مهوش قویمی – نسرین خطاط ، تهران ، انتشارات معین – انجمن ایرانشناسی فرانسه ، چاپ اول ، 1377، ص361.
