ادب صنعتی

داستان ، پس از مشروطه

محمدحسن صنعتی

جمال میرصادقی هر آنچه را که پیش از مشروطه و داستانی است ، قصه می نامد : " من اصطلاح "قصه" را بر هر آنچه قبلا داشته ایم و از آنها به عنوان افسانه و حکایت و سرنوشت و ... یاد می شده است اطلاق می کنم و آنچه را که از اواخر حکومت قاجاریه و بعد از مشروطیت به ادبیات داستانی ما راه یافته و در واقع سوغات فرنگ است ، تحت عنوانهای"داستانهای کوتاه" 82 یا " نوول" 83 و "رمان" 84 آورده ام و از مجموع آنها به عنوان "ادبیات داستانی" 85 یا تنها به عنوان "داستان" 86 یاد کرده ام" 87 .

در ذکر ویژگیهای قصه ، مطلق گرایی را نیز برمی شمارند . قهرمانهای قصه یا خوب اند یا بد . حد میانی وجود ندارد . قهرمانهای نه خوب نه بد در قصه ها معمولا راه ندارند . محتوای قصه ها از برخورد خوبیها با بدیها به وجود می آید . قهرمانهای خوب و نیک سرشت با نیروهای اهریمنی و آدمهای شریر می جنگند و حوادث قصه ها را می آفرینند 88 . و شمس و طغرا قصه نیست ، چون شمس هم خوب است و هم بد . تا دل در گرو عشق طغرا دارد خوب است . هنگامی که دو دلبر می گزیند خوبی را به بدی می آلاید . یا هنگامی که با ملکه آبش خاتون سَر و سِر پیدا می کند بد می شود . می گویند قهرمانهای قصه ، "ایستا" 89 هستند و اغلب شخصیت ایستایی دارند . یعنی به نتایج اعمالشان واکنش نشان نمی دهند . از این رو در قصه ها قهرمانها تحولی نمی پذیرند و بر عکس رمانها که شخصیت آنها در عین حال که بر حوادث اثر می گذارند ، خود نیز از حوادث تأثیر می پذیرند . در قصه ها ، قهرمانها در پایان قصه همانی هستند که در آغاز خواننده آنها را شناخته 90 . و شخصیتهای شمس و طغرا تغییر می کنند .

اما رضا براهنی به برخورد دوره ای با انواع ادبیات داستانی و اطلاق قصه بر آثار داستانیِ گذشته اعتقادی ندارد . وی قصه را شکلی ادبی می داند که ممکن است طول آن تغییر کند اما اختصاص به یک مقطع تاریخی ندارد . وی در کتاب جنون نوشتن می نویسد : من در کتاب قصه نویسی تعریفی از واژه "داستان" به دست داده ام : داستان یعنی ترتیب و توالی زمانی حوادث یک قصه کوتاه یا یلند . داستان یکی از عناصر دهگانه قصه است . یعنی داستان عنصری است که هم در قصه ی کوتاه است و هم در قصه ی بلند . هم در یک نمایش است و هم در یک حماسه ، و هم در تمثیل از کلیه انواعش . ادبیات بی داستان تقریبا در هیچ جای جهان وجود ندارد . پس داستان را با قصه اشتباه نکنیم 91 . داستان عنصری محتوایی است . قصه یک شکل است . یعنی محتوای شکل پذیرفته است 92 . داستان تاریخی افقی است در قصه . قصه با اضافه کردن بعد عمودی علت و معلول و طرح و توطئه آن را با ما و اوضاع ما معاصر می کند 93 . از نظر براهنی قصه ، گسترده ترین ، جهانی ترین و مهمترین شکل ادبی سراسر دنیای معاصر است و ایران از این نظر استثنا نیست . وی رمان را قصه ای بلند می داند که تنها شکل واقعی ادبیات عصر ماست 94 .

رمان یعنی قصه بلند عصر ما پدیده تمدن جدید است که – به گفته دکتر عبدالحسین زرین کوب – فقط از وقتی به وجود آمده است که انسان به خاطر جبران بیگانگی با محیط خویش – چیزی که خود ناشی ار درگیریهای وی با زندگی ماشینی است – درصدد برمی آید به جای آنکه به قهرمانان ، پادشاهان و نام آوران گذشته بیندیشد ، در احوال و اطوار کسانی که با او در یک عصر ، یک شهر یا یک جامعه هستند توجه کند. لیکن بی هیچ شک پیش از آنکه قصه به این شکل امروزینه ی خود درآید از دیرباز برای مردم مایه ی تفریح و تعلیم بوده است و صورت کنونی آن نیز فقط یک مرحله از تکامل و تطوری است که دنباله اش را فقط آینده نشان خواهد داد 95 .

از اواخر قرن هفده به بعد بر اثر تحولات و تکامل جامعه بورژوایی ، رمان رونق بسیار یافت . شاید یکی از دلایل رواج و رونق آن ، شکل ساختمانی و محتوایی آن بود که هم خواندنش موجب تفریح می شد و هم خواننده از خواندن آن اطلاعاتی کسب می کرد . به بیان دیگر می توانست در خلوت رمان را بخواند و خود را سرگرم کند و در عین حال بر سواد و معرفت خود نیز بیفزاید . در اوایل، خدمتکاران نسبت به آن از خود تمایل و اشتیاق نشان دادند و بعد رمان به میان خانواده های کوچک و کارمندهای شهرستانی راه پیدا کرد و موجب تفریح و لذت ساعتهای فراغت آنها شد . سرانجام رمان گسترش همه گیری پیدا کرد و در مسافرتهای طولانی و ساعتهایی که در قطار و هواپیما می گذشت خوانده می شد 96 .

رمان چشم اندز وسیع تری از زندگی را در پیش روی خواننده می نهد و باید بنهد . به قول ماتیو آرنولد 97 رمان باید به خواننده امکان دهد تمام زندگی را به چشم ببیند . نشان دادن برش یا بخش کوچکی از زندگی وظیفه رمان نیست . طرح رمان به خلاف داستان کوتاه ، پیچیده و وسیع است و اغلب متضمن طرحهای فرعی نیز هست . رمان می تواند یک "تم" 98 اصلی و یک یا چند "تم" فرعی داشته باشد . ممکن است "آکسیون" 99 داستان زمان زیادی را در بربگیرد . به علاوه نویسنده می تواند استان یا کشور و یا کشورهایی برای صحنه ی وقایع داستان خویش برگزیند و جزئیات امر را به تفصیل و بی احساس هیچ قید و بندی به روی کاغذ بیاورد . رمان می تواند بخش اعظم یا همه زندگی اشخاص داستان و دوستان آنها و یا حتی زندگی همه افراد خانواده شان را در برگیرد. ممکن نیست بتوان رمانی را در دایره و حوزه عمل داستان کوتاه مچاله کرد و به همین جهت است که نویسنده داستان کوتاه هنگامی که طرح پیچیده ای را اساس کار قرار می دهد از عهده برنمی آید 100 . رمان داستانی است با برش طولی از زندگی و با شخصیتهای خاص در طول زمانی مشخص و معین ، در حالی که داستان کوتاه برش عرضی از زندگی است 101 . در رمان گسترش و تکوین شخصیتها و گسترش طرح و نقشه داستان (پیرنگ) و فضا و رنگ (اتمسفر) داستان یا تکوین و گسترش هر سه ی اینها مطرح است و در داستان کوتاه فرصتی برای این گسترشها نیست 102 . آبل شووالی 103 در کتاب رمان انگلیسی عصر ما در تعریف رمان می گوید : رمان داستانی است با وسعتی معین که این وسعت نباید کمتر از 50 هزار کلمه باشد 104 .

ایرانیان ، همزمان با مشروطه و همراه با نهضت ترجمه ، با این نوع ادبی داستانی آشنا شدند . آرین پور ، شروع ترجمه رمانها را شروع رمان نویسی می داند : رمان نویسی با ترجمه ی رمانهای فرانسوی مثل کونت دو مونت کریستو ( تبریز ، 1309ه.ق) ، سه تفنگدار در سه جلد (تهران ، 1316 ه.ق. ) و لویی چهاردهم (تبریز ، 1322 ه. ق. ) از الکساندر دوما شروع شد 105 . در این بین آثار کمتر نویسنده ی اروپایی مانند الکساندر دوما به فارسی ترجمه شده بود و کمتر مترجمی مانند محمد طاهر میرزا ( 1250- 1316 ه.ق. ) تمامی همّ خود را مصروف ترجمه از یک نویسنده کرد . " این مرد یکی از نتیجه های بیشمار فتحعلی شاه بود " 106 .

عابدینی مولف صد سال داستان نویسی در ایران این نکته را مورد توجه قرار داده است که با روی آوردن ایرانیان به رمان نویسی ، ابتدا رمان تاریخی مورد اقبال قرار گرفته است . گذشته از وظیفه ی میهن پرستانه ی یادآوری شکوه ایران و جستجوی امنیت ، ترجمه رمانهای تاریخی اروپایی – از سالهای 1260 شمسی به بعد – نیز در پیدایش رمان تاریخی در ایران بی تأثیر نیست . ترجمه ها بیشتر از آثار الکساندر دوما و جرجی زیدان است زیرا اکثر مترجمان آن عصر – به دلیل سطحی بودن آشنایی شان با فرهنگ اروپا – به آثار رمان نویسان بزرگ توجهی ندارند . البته نزدیکی فضای رویایی آثار دوما و زیدان با فضای داستانهای عامیانه ایرانی چون حسین کرد 107 و امیرارسلان 108 نیز به رواج این نوع ترجمه ها کمک می کند ؛ به خصوص که نوشتن سرگذشتهای تاریخی در ادبیات کلاسیک ایران ، سابقه ای دیرینه دارد 109 .

رمان شمس و طغرا با چنین تأثرهایی نوشته می شود ، در حالی که هنوز عناصری از قالبهای دیگر نگارش – از جمله گزارش و مقاله – در فرازهایی از آن وجود دارد :

• فصل اول در مقدمات لازمه

شیراز شهری است اسلامی کرسی مملکت فارس که در سال هفتاد و چهار گذشته از هجرت حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله محمد بن یوسف ثقفی برادر حجاج معروف والی عراق که از جانب برادر امارت فارس داشت در نه فرسخی شهر استخر پایتخت فارس آنجا را بنا نمود و بروایتی شهر قدیمی بود ... (معرفت، 1/22)

این شروع غیر رمانی در قطع جیبی چاپ معرفت ، 5/2 صفحه ادامه می یابد . در جلد دوم (ماری ونیزی) همانند جلد اول ، نویسنده خود را ملزم می پندارد که مقدمه ای تاریخی و طولانی در باره جمهوری ونیز با عنوان "ونیز یا ونیس" قبل از ادامه داستان قرار دهد 110 :

• ونیز یا ونیس

چون در این جلد همه جا نامی از این زن با سعادت ماری ونیسی برده خواهد شد لازم است که خوانندگان مجملی از وضع دولت ونیس و اصل و نسب این دختر خوشبخت را بدانند (ج) ... (معرفت ، 2/3) .

و مراد خسروی از "ج" ، چنانکه در مقدمه جلد اول توضیح داده ، کتاب جام جم 111 به عنوان مأخذ جغرافیایی معرفی ونیز است .

• خواجه دید آن سرای کیانی مخروبه را که از سنگ سیاه صیقلی بنا کرده بودند که شرح آن را در جلد نخستین نگاشته ایم ، مرمتی صحیح کرده ... (معرفت ، 2/31) .
• پس شرحی از وضع شهر ونیز و آن جزایر هفتاد و دوگانه و ابتدای تشکیل آن دولت چنانکه در اول این جلد نگاشته آمد بیان کرد(2/149) .
• شمس الدین شرح حال فیروزآباد ... را به شرحی که در جلد اول نگاشته آمد برای آبِش حکایت کرد (معرفت ، 2/218) .

بدین ترتیب شمس و طغرا به عنوان یکی از محصولات درخشان گرایش ایرانیان به خلق رمان – در دوره مشروطه و پس از آن – با نقصهای قابل اغماضی که دارد از فضل تقدم برخوردار است . به گفته ی سیدمحمد علی جمالزاده ، شمس و طغرا در ادبیات نثر قرون اخیره ی ما بکلی بی نظیر و بیمانند و بدون شک تنها کتابی است که به عنوان نمونه ی ادبیات جدید فارسی شایسته است که به زبانهای خارجی ترجمه گردد 112 . در سرتاسر این رمان ، صحنه ها ی پرهیجانی مانند آتش سوزی و نجات یافتن دو زن به دست قهرمان داستان ، رهایی از چنگ اشرار ، کشف گنجینه در زیرزمین قصر ، زد و خورد با راهزنان ، ربوده شدن زندانی به دست اشخاص مسلح ، جنگ با دزدان دریایی ، تصاف با برف و کولاک و طوفان ، زمین لرزه و خرابی شهر و هلاک شدن گروهی از مردم ، مارگزیدگی در بستر زفاف ، نجات یافتن زندانی به وسیله مرغ سخنگو ، جنگ با طوایف وحشی مغول ، ناپدید شدن اسرارآمیز قهرمانان ، شکار شیر و امثال آن از از نظر خوانندگان می گذرد 113 و آن را در عداد رمانهای ماجرایی قرار می دهد .

دکتر کریستف بالایی پس از مقایسه شمس و طغرا با عشق و سلطنت و دلیران تنگستانی ، آن را بیش و پیش از دو اثر دیگر به عنوان رمان – این نوع یا قالب داستانی دوره مشروطیت و پس از آن – می پذیرد : شمس و طغرا بیش از دو اثر دیگر به صورت یک رمان عرضه می شود . اگر چه چند بخش از این اثر بیش از بقیه و شدیداً به تاریخ وابسته اند ، می توان به خوبی احساس کرد که تمایل آشکاری به آفرینش مجدد یک دنیا یک جامعه و زندگی مردان و زنان وجود داشته است . رمان نویس در خلوت اشخاص داستان نفوذ می کند و زیرکانه به عمق ضمیر آنان راه می یابد 114 .

مآخذ و پی نوشتها

82 . Short Story

83 . Nouvelle

84 . Novel

85 . fiction

86 . Story

87 . ادبیات داستانی ، ص57 .

88 . همان ، ص97و98 .

89 . Static

90 . ادبیات داستانی ، ص 100و101 .

91 . جنون نوشتن ، گزیده ی آثار رضا براهنی ، رضا براهنی ، شرکت انتشاراتی رسام ، چاپ اول ، ]بی تا[ ، ص648 ( به نقل از : مجله برج ، شماره 3 ، خرداد 1360) .

92 . همان ، ص649 .

93 . همان ، ص 658 .

94 . قصه نویسی ، ص یک و دو .

95 . از چیزهای دیگر ، ص 300 .

96 . ادبیات داستانی ، ص 391 .

97 . Mathew Arnold شاعر و مقاله نویس و منتقد انگلیسی .

98 . tem ]فر . [theme : موضوع اساسی ، مایه ، زمینه (فرهنگ معین) .

99 . Action . کار ، عمل ، کنش ، اقدام ، فعالیت ، حرکت ، طرز کار ، تأثیر ، وقایع ( فرهنگ معاصر انگلیسی – فارسی ، محمدرضا باطنی با دستیاری فاطمه آذرمهر ، تهران ، فرهنگ معاصر ، چاپ اول ، زمستان 1371 ) .

100 . هنر داستان نویسی ، ص7.

101. زاویه دید و روایت داستانی ، ص 15 و 16 .

102 . ادبیات داستانی ، ص222.

103 . Abelchevalley

104 . زاویه دید و روایت داستانی ، ص15 ( به نقل از : جنبه های رمان ، ای . ام . فورستر ، ترجمه ابراهیم یونسی ، انتشارات فرانکلین با همکاری انتشارات امیرکبیر ، ص9) .

105 . از صبا تا نیما ، ج2 ، ص237 .

106 . سرچشمه های داستان کوتاه فارسی ، ص31 .

107 . حسین کرد شبستری ، از داستانهای معروف عامیانه به زبان فارسی . قهرمان اصلی این داستان ، عیاری است به نام حسین کرد که در ضمن سرگذشت وی ، شرح جنگ های افسانه آمیز این عیار قهرمان برای مغلوب کردن پهلوانان اهل سنت و ترویج مذهب شیعه ذکر شده است . به نظر می رسد که این داستان در عهد صفویه به علت جنگهای ایران و عثمانی ساخته و پرداخته شده تا روحیه مردم را در برابر هجوم دولت عثمانی به ایران تقویت کند (زبده الآثار، ص174) .

108 . امیر ارسلان نامدار یا امیر ارسلان رومی ، از معروفترین داستانهای مردم پسند زبان فارسی . داستان پر از ماجراهای عجیب و غریب است که از لحاظ داستانی کشش ویژه ای دارد . در این داستان امیر ارسلان با دیوان و جادوگران و اژدها می جنگد و سرانجام پیروز می شود (زبده الآثار ، ص80) .

109 . صد سال داستان نویسی در ایران ، ج1، ص27 .

110 . پیدایش رمان فارسی ، ص457 .

111. جام جم ، کتابی است به زبان فارسی در جغرافیا ، از فرهاد میرزا معتمدالدوله قاجار . این کتاب که در نوع خود از کتابهای خوب در این زمینه محسوب می شود در 1272 ه.ق. در تهران و در 1273ه.ق. در بمبئی به طبع رسیده است ( زبده الآثار ، ص156) .

112 . شمس و طغرا ، انتشارات کوشش ، پیشگفتار ، ص 1. جمالزاده این نظر را در بهمن 1310 ابراز داشته است .

113. از صبا تا نیما ، ج2، ص246 .

114 . پیدایش رمان فارسی ، ص 452 .